lunes, 13 de junio de 2011

Afijos

El Esperanto intenta ahorrar al máximo el aprendizaje de palabras, y para ello usa mecanismos para construir unas palabras a partir de otras. Mediante los afijos:



AfijoSignificadoEjemplo



-aĉ-peyorativo (expresa una opinión despectiva sobre el objeto o acción)skribi (escribir) - skribaĉi (garabatear); rigardi (mirar) - rigardaĉi (quedarse embobado mirando)
-ad-imperfecto (denota acción frecuente, repetida, o continua)parolo (palabra) - parolado (discurso)
-aĵode manifestación concretamanĝi (comer) - manĝaĵo (comida)
-anomiembro, seguidor, participante, habitantekristo (Cristo) - kristano (cristiano); Markso (Marx) - marksano (marxista); USo (EEU) usonano (norteamericano) [diferente deamerikano: habitante de America (Ameriko)]
-arocolectivo o grupoarbo (árbol) - arbaro (bosque); homo (hombre) - homaro (humanidad) [diferente de homamaso (gentío)]
-ĉjoforma afectiva del masculino; la raiz queda cortadapatro (padre) - paĉjo (papi); frato (hermano) - fraĉjo (hermanito)
-eblaposiblekredi (creer) - kredebla (creible); vidi (ver) - videbla (visible)
-ecouna cualidad abstractaamiko (amigo) - amikeco (amistad); bona (bueno) - boneco (bondad); Italo (Italia) - italece (italianesco)
-eg-aumentativo; a veces con connotación despectiva al usarse en personasdomo (casa) - domego (mansión); libro (libro) - librego (tomo); varma (caliente) - varmega (muy caliente);
-ejolugar caracterizado por la raiz (no usado para toponimos)lerni (aprender) - lernejo (escuela); vendi (vender) - vendejo (tienda); kuiri (cocinar) - kuirejo (una cocina), senakva (sin agua, seco) -senakvejo (desierto)
-ematener tendencia aludo (juego) - ludema (juguetón); paroli (hablar) - parolema (charlatan), kredi (creer) - kredema (crédulo)
-endamandatoriopagi (pagar) - pagenda (de pago), lagi (leer) - legendaĵo (texto de requerida lectura)
-erola parte más pequeñáĉeno (cadena) - ĉenero (eslabón); fajro (fuego) - fajrero (chispa); neĝo (nieve) - neĝero (copo de nieve)
-estrolider, jefelernejo (escuela) - lernejestro (director de escuela); urbo (ciudad) - urbestro (alcalde); cent (cien) - centestro (centurion)
-et-diminutivo; a veces con connotaciones afectivas cuando se usa en personasdomo (casa) - dometolibro (libro) - libretovarmeta (templado); rideti (sonreir)
-iociudad del mismo nombre que un accidente geográfico o etniaMeksiko (Ciudad de Mexico) - Meksikio (Mexico); Niĝero (el rio Niger) - Niĝerio (Nigeria); Anglo (persona inglesa) Anglio (Inglaterra);patro (padre) - patrio (tierra materna) [la palabra "io" obtenida no se puede usar como raiz "-i-"]
-iĉomasculino [no oficial]patro (progenitor, genero neutro) - patriĉo (padre, genero masculino) [no oficial, surgió como medida feminista]
-idodescendiente directokato (gato) - katido (cachorro de gato); reĝo (rey) - reĝido (principe); arbido (brote); izraelido (israelita, descendiente de Israel)
-igihacer, causarmorti (morir) - mortigi (matar); purigi (limpiar); konstruigi (construir)
-iĝivolverse (produce verbos intransitivos)amuziĝi (divertirse); naskiĝi (nacer); ruĝiĝi (ruborizarse)
-iloinstrumentoludi (jugar) - ludilo (juguete); tranĉi (cortar) - tranĉilo (cuchillo); helpi (ayudar) - helpilo (remedio, instrumento de ayuda)
-inofemeninobovo (toro) - bovino (vaca); patro (padre) - patrino (madre); studento (estudiante) - studentino (mujer estudiante)
-indamerece la penamemorinda (memorable); kredinda (creible, que merece la pena ser creido); fidinda (merece la pena depender de ello)
-ingoagarradera, mangoglavo (espada) - glavingo (mango de una espada); kandelo (vela) - kandelingo (candelabro);
-ismodoctrina, sistemakomunismo (Comunismo); kristanismo (Cristianismo)
-istopersona profesional o vocacionalmente ocupada con una idea o actividadinstruisto (profesor); dentisto (dentista); komunisto (comunista)
-njoforma afectiva del femeninoo; la raiz queda cortadaJonjo (Joanie); panjo (mami); anjo (abuelita)
-oblamultiploduobla (doble); trioble (triple)
-onofracciónduona (mitad); centono (centesima)
-opeen racionesduope (de dos en dos); goto - gutope (gota a gota)
-ujocontenedor, pais (u entidad política), o arbol de cierta clase de fruta (uso arcaico)monujo (un monedero, de "mono", dinero); Anglujo (Inglaterra ["Anglio" se usa más]); Kurdujo (Kurdistan, las tierras kurdas); pomujo(manzano [ahora "pomarbo"])
-ulouna persona caracterizada por la raizjunulo (un joven); sanktulo (un santo); abocoulo (un lector primerizo, de "aboco", "ABC"); aĉulo (desgraciado, del sufijo "aĉ"); tiamulo(un contemporaneo, de "tiam", entonces)
-um-sufijo indefinido (usado arbitrariamente)kolumo (un collar, de "kolo", cuello); krucumi (crucificar, de "kruco", cruz); malvarmumo (un resfriado, de "malvarmo", frio); plenumi(completar, de "pleno", completo); brakumi (abrazar, de "brako", brazo); dekstrume (en sentido de las agujas del reloj, de "dekstro", derecha)
bo-relación política otorgada por un matrimoniobopatro (suegro); bofrato (cuñado)
dis-separación, diseminacióndisĵeti (lanzar hacia todos lados); dissendi (distribuir); disatomi (dividir en atomos, desintegrar)
ek-aspecto perfectivo (comienzo repentino, o acción momentanea)ekbrili (relampaguear); ekami (enamorarse); ekkrii (chillar); ekde (desde); ek! (¡en marcha!)
eks-antecesor, ex-eksedzo (ex-esposo); eksbovo (buey [en broma, de 'toro']); Eks la estro! (¡Abajo con nuestro lider!)
fi-vergonzoso, suciofihomo (una persona malvada o perversa); fimensa (tonto, tonta); fivorto (palabrota); Fi al vi! (¡Averguenzate!)
ge-de ambos sexosgepatroj (padres); gesinjoroj (señoras y señores); la geZamenhofoj (Los Zamenhof); gelernejo (escuela mixta); geiĝi (congeniar)
mal-antónimogranda (grande) - malgranda (pequeño); riĉa (rico) - malriĉa (pobre); malino (hombre [bromeando]); maldekstrume (en sentido contrario de las agujas del reloj)
mis-incorrectamente,misloki (confundir de sitio); misakuzi (acusar erroneamente); misfamiga (famoso por error, de fama y el sufijo -ig)
pra-antepasadoavo (abuelo) - praavo (bisabuelo); prapatro (ancestro); prabesto (animal prehistorico); prahindeŭropa (Pre-Indoeuropea)
re-de nuevo, volver aresendi (enviar de vuelta); rekonstrui (reconstruir); reaboni (reabonar, renovar una subscripción), rebrilo (reflexión, de 'brillo'),reira bileto (billete de retorno, de "iri", 'ir')

También se emplea la composición (como el alemán).
Ej. fadeno (hilo) metala (metálico) -> metalfadeno (alambre)
y transformando: metalfadena (alámbrico), metalfadeni (alambrar), etc, etc…

No hay comentarios:

Publicar un comentario